Deze aflevering van Zomergasten benadrukte eens te meer de noodzaak van elitaire televisie. Sterker: het belang van een elite. Beschouwden en beschouwer werden uitgedaagd tot aandachtig kijken, luisteren en nadenken. Ook al leidt dat soms tot spreken in ‘pathetische’ en ‘onbegrijpelijke’ termen, zoals theaterregisseur Johan Simons (67) het noemde. “Als je in Nederland een highbrow voorstelling maakt schop je tegen schenen. Omdat je dan zegt dat er een elite is. En ik wil een elite.”
Helaas werd het thema ‘elite’ niet verder uitgediept door presentator Wilfried de Jong. Want wat voor elite bedoelde Simons nou eigenlijk? Dat bleef in het midden maar de gisse kijker had een vermoeden: kunstenaars. Simons beschouwt ‘de kunstenaar’ namelijk als de kampioen van ‘de cultuur’. De kunstenaar moet die cultuur vervolgens volstrekt objectief kunnen beschouwen.
Niet geheel onverwacht volgde een pleidooi voor subsidiëring van de kunsten, volgens Simons noodzakelijk om die eerder genoemde objectiviteit te kunnen garanderen. Interessant: externe financiering – bij voorkeur door de overheid – als een waarborg voor objectiviteit. Dat subjectiviteit onvermijdelijk op de loer ligt naar gelang de achtergrond van de financier, bleef onbesproken.
Een tegenstelling die wel benoemd werd toen de Duitse semi-adellijke familie en wapenfabrikant Krupp (later Krupp von Bohlen und Halbach door gewiekst aristocratisch introuwen) ter sprake kwam. Deze dynastie die sinds de negentiende eeuw behoort tot de Europese elite. Geen oorlog op het continent of de Krupp’s leverden het wapentuig dat onvermijdelijk resulteerde in tientallen miljoenen militaire- en burgerdoden op menig strijdtoneel. En passant financierden zij ook nog eens de opkomst van Adolf Hitler.
Maar dat is vermoedelijk niet de elite die Simons bedoelde.
De ongrijpbaarheid van de elite bleek ook bij de beelden van de voorstelling Wolf in de Parijse L’Opéra Garnier. Het Franse publiek bleek verdeeld, het applaus en boe-geroep was tegelijkertijd hoorbaar toen de acteurs hun finale buiging maakten en de 14 ‘acterende’ honden door het muziekpaleis liepen.
Simons zei dat hij met zijn werk ‘de macht wil tergen’. Laat die macht nou eveneens een bovenlaag vormen. Wat de confrontatie tussen dirigent Riccardo Muti en de onzichtbare Silvio Berlusconi (speech vanaf 1:52 minuut) in een mooi perspectief zette: de muziekleider die zich verweerde tegen de cultuurbezuinigingen van de leider van het land. De ene elite in het geweer tegen de andere.
Qua Nederlandse politieke elite heeft Halbe Zijlstra (VVD) als staatssecretaris de cultuur net zoals Berlusconi ‘verdacht’ gemaakt met zijn bezuinigingen volgens Simons. “Als kunstenaar voelde ik mij echt geraakt”, zei hij over de ingrepen van de voormalig bewindsman die stelde ‘geen verstand van kunst’ te hebben. Simons vond en vindt het ‘respectloos beleid’.
Vervolgens meldde Simons dat zijn benoeming in 2010 tot intendant van de Münchener Kammerspiele een ‘politieke’ was. Simons is dus tot zijn aangekondigde vertrek afhankelijk van de Beierse politieke elite, afhankelijk van de macht. Maar was dat niet dezelfde macht die hij wilde tergen? Hoe verhoudt zich dat tot de door Simons bewonderde Italiaanse regisseur Pier Paolo Pasolini die van de bourgeoisie afdaalde naar het proletariaat terwijl de van eenvoudige komaf zijnde Simons de maatschappelijke ladder juist omhoog ging? Die ‘grootburger uit München’ (dixit Wilfried de Jong) die – blijkens de Finanzdaten (PDF) van de Münchener Kammerspiele – jaarlijks een kleine vier ton salaris met zijn driekoppige staf deelt?
Simons’ leven staat naar eigen zeggen in het teken van een queeste naar de waarheid. Interessant dat hij deze zoekt in de wereld van het toneel waar de waarheid per definitie een façade is, een nabootsing van de werkelijkheid en zelfs dát niet altijd. Wat betekent dat voor de zoektocht naar wat ‘de elite’ nu wérkelijk is?
In het afsluitende fragment figureerde Reinbert de Leeuw die de Gurre-liederen van Anton Schönberg dirigeerde. Simons zag in de beelden van de zichtbaar ploeterende De Leeuw een ‘engel die opstijgt’ en ‘pijn die samenkomt’. Met een afsluitende verzuchting: “Het is volbracht.” De goed verstaander herkent in die woorden ogenblikkelijk het Jezus-verhaal. Maar Simons zit naar eigen zeggen, in tegenstelling tot de dirigent, tijdens een première in de zaal. Tussen ‘de mensen’.
Eindredacteur Peter van Ingen deed in ieder geval een rondedansje toen Simons moest huilen – bij Nelleke Noordervliet lukte het niet ondanks aandringen van De Jong – na de beelden van de te vroeg overleden door Simons geregisseerde acteur Jeroen Willems. Of het nou de historische traan is van koningin Máxima tijdens haar huwelijk, de waterlanders van de nabestaanden van André Hazes tijdens de uitvaartdienst in een hoofdstedelijk voetbalstadion of het verdriet van een internationaal gevierd regisseur die op een immens scherm zijn overleden vriend terugziet: huilen op nationale televisie is altijd een pluspunt, helemaal als het live is. Het kan niet anders of de VPRO-kijker pinkte ook een traantje weg.
Ingewikkeld hoor, elite.
U kunt alle recensies van Zomergasten 2012 hier teruglezen. Alle Zomergasten-recensies vanaf seizoen 2006 hier. Volgende week schuiftWouter Bos bij Wilfried de Jong aan.
