Afgelopen jaar was het precies honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De Eerste Wereldoorlog kostte aan miljoenen soldaten het leven en had de Russische Revolutie en de Tweede Wereldoorlog tot gevolg. Er zijn een heleboel interessante boeken over de Eerste Wereldoorlog verschenen afgelopen jaar. Welke boeken moet u gelezen hebben? Hieronder een subjectief lijstje dat u kunt bekritiseren dan wel aanvullen.
Uiteraard staat Im Westen nichts Neues op 1. Deze roman werd in 1929 geschreven door Erich Maria Remarque en gaat over de zinloosheid van de loopgravenoorlog aan het westelijk front. Het is zo’n verhaal dat je in één dag uitleest. Het gaat over de waanzin van de oorlog, over het leven van leuke mensen dat door de oorlog abrupt wordt afgebroken. Het is geen nationalistisch boek dat de heldendaden van dappere soldaten die vechten voor hun vaderland bezingt, maar het verhaal gaat over gewone jongens die zich meestal stierlijk lopen te vervelen, die hun oude drilsergeant pesten als deze ook naar het front wordt gestuurd, die van het toiletbezoek een retegezellige activiteit maken en die achter Franse mademoiselles aanzitten om op deze manier aan de oorlog te ontsnappen. De dood ligt echter altijd op de loer en neemt al deze jongens mee, iets wat gezien de anti-oorlogsboodschap van het boek eigenlijk geen spoiler is.
Dirk Verhofstadt, de broer van de fractieleider van de liberalen in het Europese Parlement Guy Verhofstadt, beschrijft het jaar 1914 van dag tot dag, elke dag krijgt een kort lemma, en geeft op deze manier een indringend tijdsbeeld. Het jaar 1914 begon optimistisch maar sloeg in de zomer om in zijn tegendeel. Vanaf augustus krijgt de oorlog alle aandacht, maar meer dan 50% van het boek gaat over normaal nieuws. Hierdoor valt de breuk extra op. 1914 is echt een vervloekt jaar. Het boek heeft, zoals verwacht, geen happy ending. Het ontroerende kerstbestand, toen Duitse en Engelse soldaten samen kerstliedjes zongen en met elkaar voetbalden, was niet de laatste gebeurtenis van 1914. Op 31 december steekt Désiré Melis, een jonge Belgische soldaat, even zijn hoofd boven de loopgraaf uit omdat hij van de mooie sterrenhemel wil genieten. Een Duitse scherpschutter mikt en Désiré is op slag dood.
Soms kan achter een eenvoudige titel een prachtig boek schuilgaan. De militaire historicus John Keegan schreef een indrukwekkend boek, waarin vanzelfsprekend vooral het militaire aspect van de oorlog het leeuwendeel van de aandacht krijgt. Waarom mislukte in 1914 de uitvoering van het Von Schlieffen plan? Waarom was de zeeslag bij Jutland een tactische overwinning voor Duitsland maar een strategische nederlaag? Waarom verliep de oorlog aan het oostfront heel anders dan die aan het westfront? Hoe werd het tankwapen ingezet? Waarom was de deelname van de Verenigde Staten aan de oorlog zo cruciaal? Op deze en andere vragen gaat Keegan in. Het zeer leesbare boek is een standaardwerk dat je eigenlijk in je boekenkast moet hebben staan.
Een andere klassieker is Slaapwandelaars (Sleepwalkers) van de Autralische historicus Christopher Clark. Hij reconstrueert de gebeurtenissen die hebben geleid tot de Eerste Wereldoorlog. Volgens Clark zijn niet de Duitsers de schuldigen, maar is de Eerste Wereldoorlog het tragische gevolg van fouten van incompetente beleidsmakers en politieke bondgenootschappen. De moord op aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije krijgt als directe aanleiding van de Eerste Wereldoorlog uiteraard veel aandacht, maar ook het Duitse vlootbouwprogramma, de Marokko-crisis van 1911 en de Balkanoorlogen van 1912 en 1913.
Nederland ontsnapte aan de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog en bleef neutraal. Toch kreeg Nederland wel te maken met de effecten van de Groote Oorlog. Het interessantste boek over Nederland en de Eerste Wereldoorlog is Schampschot, waarin de geschiedenis van het Limburgse dorpje Eijsden centraal staat dat grenst aan België. De dorpelingen zagen het Duitse leger optrekken, men hoorde de kanonnen bulderen en niet veel later werd het dorp overspoeld door Belgische vluchtelingen. Vanaf 1915 kreeg Eijsden te maken met de zogenoemde dodendraad, een daad met een dodelijke 2000 volt spanning die de Duitsers tussen de Nederlandse en Belgische grens aanlegden om Belgische vluchtelingen tegen te houden. Ten slotte was Eijsden in 1918 ook de plek waar de Duitse keizer Nederland binnenkwam met zijn gevolg, toen hij asiel in ons land aanvroeg. Nederlandse politieagenten moesten de keizer en zijn gevolg beschermen, want de vele Belgische vluchtelingen in het dorp hadden hem anders gelyncht. Vanuit Eijsden reisde de keizer door naar Doorn, waar hij tot zijn overlijden in 1941 de bosrijke omgeving van vele bomen kon ontdoen.
Aan België ging de Groote Oorlog helaas niet voorbij. De Duitsers schonden de Belgische neutraliteit om het Von Schlieffen plan uit te kunnen voeren, het plan om via een grote omtrekkende beweging dwars door België het Franse leger in de tang te nemen. De Belgen probeerden de Duitsers tegen te houden, maar uiteraard konden ze niet tegen de overmacht op. De verwoesting van België maar ook het dappere verzet van de Belgen en de uiteindelijke bevrijding van het land komen in het prachtige boek Brave Little Belgium aan bod. Uiteraard krijgen de Duitse aanval op de Belgische forten bij Luik door de enorme 420 mm Krupp-kanonnen (de beruchte Dikke Bertha’s) en de slag bij de IJzer ook uitgebreid aandacht in het boek.
De Britse komiek Stephen Fry schreef in 1996 het humoristische verhaal Making history. De titel moet letterlijk worden genomen: een historicus en een natuurwetenschapper bouwen een tijdmachine om de loop van de geschiedenis te veranderen. Ze vergiftigen Alois Hitler zodat hij impotent raakt en Adolf Hitler niet wordt verwekt. Eind goed al goed zou je denken, geen Tweede Wereldoorlog en geen Holocaust, maar de alternatieve geschiedenis die beide wetenschappers veroorzaken is nog verschrikkelijker. Hitlers plaats wordt ingenomen door een jonge officier die tijdens de Eerste Wereldoorlog in hetzelfde regiment als Hitler diende, Gloder, die een stuk slimmer is dan de aartsluie Hitler. Gevolg: een ‘perfectere’ Holocaust. Het idee achter Making history triggerde de Engelse historicus Thomas Weber. Zou een ander ook gedaan hebben wat Hitler deed en was de Eerste Wereldoorlog cruciaal voor het ontstaan van het extremistische antisemitisme? En was Hitler representatief voor het regiment waarin hij diende tijdens de Eerste Wereldoorlog, het Beierse List-regiment, en zou hij zonder deze oorlog niet de man zijn geworden die hij werd? Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog is een boeiend boek over een onbekende, maar zeer belangrijke geschiedenis.
Deze interessante bundel bevat biografieën van belangrijke politici, schrijvers en kunstenaars die allemaal diepgaand door de Eerste Wereldoorlog zijn beïnvloed. Elk artikel geeft een inkijkje in het leven en werk van belangrijke mannen en vrouwen uit de twintigste eeuw, en daarmee ook in de politiek en de cultuur na de Eerste Wereldoorlog. Zo schrijft Frits Boterman over de beroemde schrijver Thomas Mann, die in oktober 1918, vlak voor de Duitse nederlaag, het pamflet Betrachtungen eines Unpolitischen publiceerde. Mann verdedigde, ondanks vier jaren bloed en ijzer, het Duitse Rijk en de Duitse Kultur tegen de Westerse ‘agressie’ en Zivilisation. Dat Mann uiteindelijk een kampioen werd van de Duitse democratie en op de vlucht zou slaan voor de nazi’s had niemand in 1918 voor mogelijk gehouden. Na de catastrofe is een interessant boek, vooral omdat de portretten zo verschillend zijn. Je komt daardoor aan een heleboel leuke feitjes en inzichten. Helaas ontbreken de blunderende minister van marine Winston Churchill, die in 1940 Groot-Brittannië zou leiden in de Tweede Wereldoorlog, en de omstreden Duitse generaal Erich Ludendorf, die in de jaren twintig bij de nazipartij betrokken zou raken.
Honderd jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakt de jonge Belgische historicus Korneel de Rynck (1986) een reis door Europa. Hij bezoekt een aantal belangrijke plaatsen waar vreselijk gevochten is, gaat langs bij oorlogsmonumenten en spreekt met kenners en nabestaanden over de oorlog. Over de oorlog zelf schrijft hij aan de hand van de belangrijkste boeken die over de oorlog en veldslagen van de oorlog zijn geschreven. Ook de lezer die een beetje thuis is in de Eerste Wereldoorlog ontdekt veel nieuws in dit boeiende boek. Zo wist ik vrijwel niets over de mislukte Oostenrijkse offensieven tegen Servië in 1914, het Russische beleg van het Oostenrijke fort Przemyśl in de winter van 1914-1915, de odyssee van het Servische leger naar het Griekse eiland Corfu in 1915, het Italiaanse front van 1916-1918 en het Salonikafront van 1918.
Als boek valt De Eerste Wereldoorlog herdacht een beetje tegen. Er staat geen nieuwe informatie in. Waarom ik het toch in mijn top-10 heb opgenomen is omdat het boek zeer fraai is vormgegeven. De Eerste Wereldoorlog herdacht staat vol met historische foto’s. Ook staan er losse briefkaarten en posters in, replica’s van originele brieven die in de oorlog zijn geschreven en beroemde propagandaposters uit die tijd. De mooiste is die van de Britse veldmaarschalk Lord Kitchener, ‘You’re country needs you’. Ten slotte bevat het boek een CD met Engelstalig gesproken getuigenissen van Britse veteranen, die over hun belevenissen in de Eerste Wereldoorlog zijn geïnterviewd. Het is kortom een boek dat je voor Sinterklaas of voor Kerst zou willen krijgen.
Zie:
